Proces w sądzie kościelnym rozpoczyna się od złożenia skargi powodowej, czyli pozwu, wraz z niezbędnymi dokumentami. Skarga powodowa musi spełniać kryteria przewidziane w prawie kanonicznym. Wikariusz sądowy do rozpatrzenia złożonej sprawy powołuje trybunał składający się z trzech sędziów, obrońcę węzła małżeńskiego oraz notariusza.
Skarga powodowa
Po wysłuchaniu opinii obrońcy węzła małżeńskiego, przewodniczący kolegium sędziowskiego wydaje dekret bądź to przyjęcia, bądź odrzucenia skargi powodowej. Jeśli skarga powodowa zostaje przyjęta do przewodu sądowego, sąd kościelny informuje o powyższym fakcie stronę powodową oraz pozwaną, wzywając je do zawiązania sporu, czyli wypowiedzenia się na temat przedmiotu sporu. Każda ze stron zobowiązana jest do udzielenia odpowiedzi na powyższe wezwanie tak, aby sąd kościelny mógł właściwie ustalić formułę wątpliwości, czyli ustalić, z jakich tytułów rozpatrywać można ewentualną nieważność małżeństwa kościelnego. Obie strony zostają powiadomione o ustalonej formule wątpliwości tak, aby znały przedmiot i zakres sporu. Następnie rozpoczyna się postępowanie dowodowe, podczas którego zostają przesłuchane obie strony oraz świadkowie, jak też, jeśli jest taka potrzeba, przeprowadza się ekspertyzę biegłego sądowego. Każda strona oraz świadkowie przesłuchiwani są osobno w obecności sędziego audytora, oraz notariusza. Kolejnym krokiem jest publikacja akt, czyli możliwość przejrzenia ich przez strony i adwokatów kościelnych. Po tym strony mogą przedłożyć swoje uwagi i wnioski włącznie ze zgłoszeniem nowych dowodów w sprawie. Jeżeli w danej sprawie zostały zgromadzone wszystkie niezbędne dowody i akta sprawy zostały opublikowane, następuje zamknięcie postępowania dowodowego, o czym strony zostają powiadomione wraz z treścią uwag przedwyrokowych obrońcy węzła małżeńskiego.
Wyrok i apelacja
Należy pamiętać, że każda ze stron ma prawo do przedłożenia w sądzie własnych uwag. Ostatnią osobą, która ma prawo, zabierającą głos w procesie jest obrońca węzła małżeńskiego. Po tym etapie sprawa przechodzi w fazę wyrokowania, czyli podjęcia decyzji przez kolegium sędziowskie. Sędziowie muszą mieć pewność moralną, wydając wyrok za ważnością, bądź nieważnością małżeństwa sakramentalnego. Po podjęciu decyzji przez sędziów sędzia relator redaguje wyrok, który zostaje podany do wiadomości obu stronom. Od wyroku przysługuje apelacja, którą może zgłosić strona pokrzywdzona wyrokiem, za pośrednictwem sądu kościelnego, który wydał wyrok, do sądu kościelnego II instancji. Jeśli w sądzie kościelnym I instancji zapadł wyrok stwierdzający nieważność małżeństwa i żadna ze stron, jak i obrońca węzła małżeńskiego w ustalonym terminie nie zgłosili apelacji, wyrok staje się wykonalny, o czym strony zostają poinformowane. Papież Franciszek 15 sierpnia 2015 r. podpisał List apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus. Odtąd jeden wyrok stwierdzający nieważność małżeństwa kościelnego podlega wykonaniu. Obecnie nie ma wymogu, aby od wyroku I instancji do sądów II instancji musiały trafić odwołania od wszystkich pozytywnych wyroków w sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Sąd metropolitarny rozpatruje ponownie sprawę tylko w przypadku wniesionej apelacji.